तरी ज्ञानयज्ञु तो एवंरूपु। तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु। महाभूतें मंडपु। भेदु तो पशु।

तरी ज्ञानयज्ञु तो एवंरूपु। तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु।

 महाभूतें मंडपु। भेदु तो पशु।

ज्ञानयज्ञ कसा आहे याचे रूपकांतून निरुपण माउली येथे करीत आहे. ज्ञानाच्या बाबतीत जगभरातील तत्त्वज्ञान्यांनी विविध मते मांडली आहेत. याचे कारण पूर्वापार पासून ज्ञानाचे स्वरूप काय आहे, ज्ञान कशाला म्हणावे याबाबत मत भिन्नता आहे. माध्यमांची सध्याची अवस्था ही त्या दृष्टीने अपरिपक्व आहे कारण ज्ञान आणि माहिती यात माध्यमे माहिती अमाप देत आहेत मात्र तेवढेच ज्ञानही देत आहेत असे म्हणता येणार नाही. परंतु ज्ञानाची व्याख्या जर त्या त्या समाजाची वेगवेगळी असेल तर ते ज्ञान द्यावे तरी कसे? आपल्या शिकण्याच्या आणि शिकवण्याच्या पद्धतीतही ज्ञानाच्या बाबतीत संभ्रम, संदिग्धता दिसते काय?

माउली म्हणते ज्ञानयज्ञामध्ये मूळ संकल्प हा पशु किंवा यूपु बांधावयाचा खांब आहे; पंच महाभूतें हा मांडव आहे व द्वैत हा पशु आहे. त्यापुढे पंच महाभूतांचे जे शब्दस्पर्शादि विशेषे गुण, अथवा इंद्रिये व प्राण, हीच यज्ञाची साहित्यसामग्री असून, अज्ञान हे तूप आहे. तेथे मन व बुद्धि या कुंडांत प्रज्वलित ज्ञानरूपी अग्नि असून, सुखदु:खादि इंद्रांविषयी जी चित्ताची समता, ती वेदी. आत्मानात्मविचार करण्याविषयींची जी बुद्धीची कुशलता, तीच मंत्रविद्येची शोभा आहे. शांति ही स्रुक्स्रुवा नावांची यज्ञपात्रे आहेत व जीव हा यज्ञ करणारा आहे.